Czy dieta pacjenta onkologicznego powinna być bogata w białko?

Zwiększenie ilości białka w diecie to jedno z najczęstszych zaleceń kierowanych do pacjentów onkologicznych, to również jedna z pierwszych kwestii, jakie sama poruszam w trakcie konsultacji indywidualnych. Niekiedy pojawiają się jednak wątpliwości - bo po co i dlaczego i czy aby na pewno - na te pytania postaram się odpowiedzieć poniżej.

Oprócz teorii - nie zabraknie także części praktycznej. Odpowiem na pytanie, jak można określić orientacyjne zapotrzebowanie na białko w diecie pacjenta z chorobą nowotworową i na co zwrócić przy tym uwagę. Przygotowałam także listę produktów, które pacjent onkologiczny może wykorzystać w swojej diecie, żeby skutecznie zwiększyć spożycie białka.

'Dieta pacjenta z chorobą nowotworową powinna być bogata w białko' - fakt czy mit?

Wszelkie wątpliwości chcę rozwiać już na wstępie - tak, dieta bogata w białko przynosi korzyści zdrowotne w grupie pacjentów onkologicznych. Z kolei w sytuacji, kiedy nie pokrywamy zwiększonego zapotrzebowania na ten makroskładnik - w szybkim tempie dochodzi do niedoborów, a w efekcie negatywnych konsekwencji zdrowotnych. Dotyczy to pacjentów już w okresie przed rozpoczęciem leczenia przeciwnowotworowego, w trakcie leczenia, w okresie pomiędzy jednym etapem leczenia a kolejnym, w trakcie rekonwalescencji po zakończeniu leczenia (przez okres od 6 do 10 tygodni).

Nie tylko pozytywna a wręcz kluczowa rola białka w diecie pacjentów onkologicznych jest potwierdzona i udowodniona naukowo (wyniki z wieloletnich badań klinicznych) oraz obserwowana na co dzień w praktyce medycznej. 

Również na wstępie dodam, że mimo ważnej roli białka w diecie pacjenta onkologicznego -  nie znaczy to jednocześnie, że ‘im więcej białka, tym lepiej’. Obserwujemy pewien próg, powyżej którego zwiększenie ilości białka w diecie nie przynosi dodatkowych korzyści, a jednocześnie nadmiar białka będzie działać obciążająco między innymi na nerki. Z tego powodu ilość białka w diecie powinna być ustalana indywidualnie, choć przytoczę jeszcze pewne ogólne zasady, które pomogą orientacyjnie określić zapotrzebowanie na białko.

Istnieją też oczywiście wyjątkowe sytuacje -  czyli w wybranych przypadkach ilość białka w diecie trzeba dodatkowo przemyśleć, czasem nawet ograniczyć. Jednak w grupie pacjentów z chorobą nowotworową decyzję o zmniejszeniu ilości białka podejmuje się rzadko, np. przy niewydolności nerek (jednak i wtedy zwykle nie ogranicza się białka w takim stopniu, jak u pacjentów nie-onkologicznych z pogorszoną funkcją nerek).

Co jednak istotne, i co do tego na ten moment wątpliwości nie ma - zwiększenie ilości białka w diecie pacjenta onkologicznego to jedna z ważniejszych modyfikacji dietetycznych, które możemy wprowadzić, i to już w momencie diagnozy - badania pokazują, że to, jak wygląda stan odżywienia Pacjenta na początku leczenia ma duży wpływ między innymi na tolerancję prowadzonego leczenia, ilość powikłań i tempo ich rozwoju, przebieg leczenia zgodnie z planem, a co za tym idzie - powodzenie leczenia i długość przeżycia.

Dlatego tak ważne jest, żeby nie ograniczać spożycia białka 'na wszelki wypadek' - w sytuacji, kiedy byłoby to potrzebne (a są to naprawdę wyjątkowe sytuacje), informuje o tym zwykle lekarz prowadzący / dietetyk onkologiczny.

Kto zaleca zwiększenie ilości białka w diecie pacjentów onkologicznych? Dieta bogata w białko jest rekomendowana przez towarzystwa naukowe w Polsce i na świecie jako standard postępowania żywieniowego w tej grupie pacjentów.

Kto rekomenduje zwiększenie spożycia białka w grupie pacjentów z chorobą nowotworową? Wszystkie towarzystwa naukowe, które zajmują się żywieniem w onkologii - zarówno te światowe jak i polskie, spośród których wymienić tutaj należy:

• ESPEN (The European Society for Clinical Nutrition and Metabolism)
• POLSPEN (Polskie Towarzystwo Żywienia Pozajelitowego, Dojelitowego i Metabolizmu)
• PTO (Polskie Towarzystwo Onkologiczne)
• PTOK (Polskie Towarzystwo Onkologii Klinicznej)
• PTChO (Polskie Towarzystwo Chirurgii Onkologicznej)

Oficjalne wytyczne dotyczące postępowania żywieniowego u pacjentów onkologicznych, opracowane w wyniku współpracy polskich towarzystw naukowych wymienionych powyżej ujęte są w 'Standardach leczenia żywieniowego w onkologii'.

Kluczowa rola białka podkreślana jest także w trakcie organizowanych każdego roku konferencji naukowych: Podstawy żywienia klinicznego w onkologii (Warszawa), Terapia żywieniowa w onkologii (Bydgoszcz), Nowości i trendy w żywieniu klinicznym w onkologii (Warszawa).

Wreszcie, w codziennej praktyce - zalecenia dietetyczne odnośnie zwiększenia ilości białka w diecie wydawane są pacjentom przez lekarzy onkologów czy dietetyków onkologicznych.

Czym grozi niedobór białka w diecie pacjenta z chorobą nowotworową? Prowadzi do rozwoju niedożywienia, negatywne skutki widoczne są na wielu płaszczyznach, zmniejsza się szansa na powodzenie leczenia.

Jeśli dieta pacjenta onkologicznego dostarcza zbyt mało białka, skutkiem będą liczne negatywne konsekwencje zdrowotne.

Białko to podstawowy składnik budulcowy wszystkich tkanek i komórek, w tym komórek układu odpornościowego. To białka transportują składniki aktywne leków, witaminy, mikroelementy (np. żelazo, magnez, potas…) czy składniki biologicznie czynne i składniki odżywcze do docelowych komórek, tkanek i narządów. Białkiem jest hemoglobina, której spadające stężenie w wynikach morfologii krwi tak często występuje wśród pacjentów onkologicznych.

Niedobory białkowe (i białkowo-energetyczne) bezpośrednio przyczyniają się więc do pogorszenia stanu odżywienia, prowadzą do utraty masy ciała, w szczególności masy mięśniowej oraz rezerw białkowych całego organizmu. Zmniejsza się poziom produkcji hormonów i enzymów, co przekłada się na pogorszenie procesów trawiennych i wchłanianie składników odżywczych z diety, tym sposobem rozpoczyna się błędne koło rozwoju niedożywienia w tej grupie pacjentów.

W tej sytuacji zmniejsza się efektywność procesów regeneracyjnych organizmu w trakcie leczenia, np. w okresie okołooperacyjnym, pomiędzy jednym kursem chemioterapii i kolejnym. Pogarsza się tolerancja leczenia, zwiększa się częstotliwość i nasilenie powikłań, gojenie ran pozabiegowych jest znacznie utrudnione, czasami nawet niemożliwe.

Niedobory białkowe (i białkowo-energetyczne) przekładają się także na wyniki badań - widoczny będzie między innymi spadek wskaźników czerwonokrwinkowych (i może objawiać się to rozwojem niedokrwistości), zmniejsza się stężenie białka całkowitego we krwi - osłabione jest także funkcjonowanie układu odpornościowego, przez co narażenie na infekcje jest znacznie większe.

Wszystko to wpływa zarówno na ogólny stan  zdrowia pacjenta, jak i przekłada się na przebieg i efektywność leczenia.

Żeby to jeszcze uporządkować - lista negatywnych skutków niedoboru białka w grupie pacjentów onkologicznych:

• spadek masy ciała, pogorszenie stanu odżywienia i ryzyko rozwoju niedożywienia, a w efekcie konieczność przerwania terapii przeciwnowotworowej - niedobory białkowe, szczególnie w połączeniu z dietą ubogoenergetyczną prowadzą w szybkim tempie do pogorszenia stanu odżywienia, co jest szczególnie problematyczne u pacjentów z chorobą nowotworową ze względu na zwiększone ryzyko rozwoju kacheksji (niedożywienie związane z nowotworem)

• osłabione funkcjonowanie układu immunologicznego - białko jest niezbędne do produkcji przeciwciał, limfocytów i innych komórek odpornościowych - niedobory prowadzą do zwiększonego ryzyka rozwoju infekcji, potencjał zwalczania komórek nowotworowych jest zmniejszony

• sarkopenia, zmniejszenie siły mięśniowej i pogorszenie jakości życia - osłabienie siły mięśniowej jest odczuwalne przez pacjentów w życiu codziennym, znacznie utrudnia funkcjonowanie, co negatywnie wpływa na ogólne samopoczucie pacjenta, jak również zwiększa ryzyko upadków i urazów tym spowodowanych, poczucie osłabienia prowadzi do dalszego zmniejszenia poziomu aktywności fizycznej, co jeszcze przyspiesza dalszą utratę tkanki mięśniowej oraz rezerw białkowych organizmu

• ubytek masy mięśniowej to nie tylko ubytek mięśni związanych ze zdolnością poruszania się, to również utrata mięśni, które pełnią funkcje oddechowe, które odpowiadają za ruchy perystaltyczne jelit, z tkanki mięśniowej zbudowane jest serce

• problemy z równowagą hormonalną - białko odgrywa rolę w regulacji funkcjonowania układu hormonalnego, a niedobory mogą prowadzić do zaburzeń hormonalnych, które wpływają na bardzo różnorodne procesy w organizmie (niektóre hormony również składają się z białka, np. insulina czy glukagon, które są niezbędne do prawidłowego funkcjonowania gospodarki węglowodanowej)

• upośledzenie procesów regeneracyjnych - białko jest niezbędne do regeneracji komórek i tkanek - niedobory białkowe mogą opóźnić proces gojenia ran po operacjach chirurgicznych czy innych interwencjach związanych z leczeniem przeciwnowotworowym

• zwiększenie nasilenia skutków ubocznych leczenia - wskutek niedoborów białkowych osłabiony jest proces regeneracji organizmu pomiędzy jednym kursem chemioterapii a kolejnym, co zwiększa nasilenie skutków ubocznych związanych z chemioterapią (takich jak na przykład biegunki, zapalenie błony śluzowej jamy ustnej, nietolerancje pokarmowe, zmniejsza się zdolność wchłaniania składników odżywczych z diety)

• zwiększenie ryzyka powikłań związanych z leczeniem, zwiększenie częstotliwości i długości hospitalizacji, brak możliwości planowego przeprowadzania procedur medycznych związanych z leczeniem (odraczanie terminów zabiegów operacyjnych, odraczanie chemioterapii czy zmniejszanie dawek cytostatyków)

Dieta bogatobiałkowa dla pacjentów chorych na raka - co to oznacza, ile tego białka i skąd je brać? Lista produktów bogatych w białko dla pacjentów onkologicznych

Powiedzmy sobie szczerze, że sformułowanie “w diecie pacjenta z chorobą nowotworową należy zwiększyć ilość białka’  brzmi bardzo ogólnie. Żeby było bardziej konkretnie, potrzebne są liczby:

• orientacyjnie przyjmujemy 100-120 g białka w ciągu doby

• rekomendowana ilość białka to 1,2-1,5 g / kg masy ciała: przeliczamy na aktualną masę ciała (pacjenci z prawidłową masą ciała lub z niedowagą) lub na należną masę ciała (pacjenci z nadwagą) - dla porównania: przeciętne zapotrzebowanie na białko zdrowego dorosłego wynosi ok. 0,8-1 g / kg masy ciała

• niekiedy dążymy nawet do 2 g / kg masy ciała, jak wspominałam wyżej - zdarzają się też sytuacje, że ilość białka należy zmniejszyć

• zapotrzebowanie na białko może się też zmieniać w zależności od momentu leczenia oraz od aktualnych wyników badań, spożycie indywidualne warto więc skonsultować ze specjalistą

• UWAGA: szczególną ostrożność należy zachować u pacjentów ze spadającą masą ciała, którzy w ostatnim czasie spożywają bardzo niewielkie ilości pożywienia - zawartość białka w diecie, czy wartość energetyczną i odżywczą diety w tej sytuacji należy zwiększać bardzo stopniowo, a zbyt szybkie działanie może prowadzić do niebezpiecznego zespołu ponownego odżywienia (ang. refeeding syndrome)

• w trakcie leczenia onkologicznego należy również zachować dietę lekkostrawną - wskazane, żeby spożycie białka rozkładać równomiernie na wszystkie posiłki i przekąski w ciągu dnia (w taki sposób można zachować niewielką objętość posiłków, mniejsze jednorazowo porcje będą też łatwiejsze do zjedzenia - produkty bogatobiałkowe dają duże poczucie sytości, co przy zmniejszonym apetycie może być problematyczne)

Gdzie szukać białka? Jak zwiększyć ilość białka w diecie pacjenta z chorobą nowotworową? Lista produktów spożywczych zwierzęcych i roślinnych bogatych w białko, wysokobiałkowe preparaty specjalnego przeznaczenia medycznego

Produkty spożywcze bogate w pełnowartościowe białko:

• chude mięsa, chude i tłuste ryby: porcja 100 g dostarcza około 15 - 22 g białka

• jaja: 2 jajka to ok. 12-13 g białka

• chudy i półtłusty nabiał:

  • 100 g sera twarogowego dostarcza ok. 18 - 20 g białka

  • 100 g jogurtu typu skyr dostarcza ok. 11 - 12 g białka (standardowe opakowanie 150 g to prawie 17 g białka)

  • 100 g jogurtu naturalnego to niecałe 5 g białka

  • mozzarella light w kulce: porcja 60 g dostarcza ok. 11-12 g białka

Produkty roślinne bogate w białko:

• orzechy, nasiona roślin strączkowych - jednak tolerancja tych produktów w grupie pacjentów onkologicznych (szczególnie w trakcie leczenia) to bardzo indywidualna kwestia, nawet przy dobrej tolerancji tutaj porcje dobieramy w zależności od osoby

• produkty z nasion roślin strączkowych: np. tofu, makarony ze strączków (np. makaron z soczewicy czy ciecierzycy)

• co istotne, wiele z produktów roślinnych, które są odpowiednikami tych zwierzęcych, np. 'mleka' czy jogurty roślinne - mają zwykle bardzo niską zawartość białka, dlatego przy takich modyfikacjach należy zachować ostrożność, a białko w diecie uzupełnić za pomocą innych produktów

Żywność specjalnego przeznaczenia medycznego, czyli preparaty takie jak 'nutridrinki' i 'odżywki białkowe' dla pacjentów onkologicznych - to również bogate źródło białka:

• 'nutridrinki' - jako zbiorcze określenie dla preparatów w płynie lub w proszku (zwykle do rozmieszania z wodą bezpośrednio przed spożyciem), które zaliczamy do preparatów kompletnych, czyli takich, które są źródłem zarówno białka jak i pozostałych niezbędnych makroskładników (tłuszczów i węglowodanów) oraz witamin i mikroelementów

  • 1 butelka (125-200 ml) lub 1 porcja (preparaty w proszku) to zazwyczaj ok. 15-20 g białka

  • przykładowe preparaty: Nutridrink Protein, Nutridrink Protein Omega 3, Supportan Drink, Olimp Immuven, Nutramil Complex Protein

• 'odżywki białkowe' to preparaty białkowe, które dostarczają białko i możemy je dodawać / spożywać do posiłków, żeby ten składnik uzupełnić

  • takie jak na przykład preparat Protifar lub Resource Instant Protein

  • 5 g każdego z tych preparatów to prawie 5 g białka

• dawkowanie - zarówno w przypadku preparatów kompletnych jak i białkowych spożycie należy ustalać indywidualnie, uwzględniając także spożycie białka i innych składników odżywczych oraz energii wraz z dietą:

  • w zależności od potrzeb zapotrzebowanie na 'nutridrinki' może wynosić średnio od 1 do 3 butelek na dobę

  • natomiast w sytuacji, kiedy zapotrzebowanie na białko, energię i pozostałe składniki pokrywamy wraz z dietą - nie ma konieczności stosowania preparatów specjalnego przeznaczenia medycznego - nadwyżki składników odżywczych w stosunku do zapotrzebowania będą stanowiły niepotrzebne obciążenie dla narządów wewnętrznych, mogą się również pojawiać dolegliwości żołądkowo-jelitowe

  • jeśli chodzi o preparaty białkowe - tutaj również wedle potrzeb, jako zamiennik dla produktów bogatobiałkowych ale nie jako dodatek do posiłków, gdzie już te produkty bogate w białko się znajdują (przykładowo - błędem jest dodatek preparatu takiego jak Protifar do pasty z sera twarogowego)

Dieta pacjenta onkologicznego powinna pokrywać zapotrzebowanie na białko i energię - ma to korzystny wpływ na stan odżywienia, jakość życia, gojenie ran pozabiegowych, zmniejszenie częstotliwości i nasilenia powikłań, może poprawiać wyniki badań a nawet skuteczność terapii przeciwnowotworowej. Zbilansowana dieta pomaga w trakcie chemioterapii, radioterapii, immunoterapii, w okresie okołooperacyjnym.

Co jeszcze - oprócz białka - jest ważne w diecie pacjenta z chorobą nowotworową?

Jako podsumowanie - zawsze podkreślam, że do diety zawsze należy podchodzić całościowo i zadbać nie tylko o pojedyncze (choć nawet kluczowe) elementy, ale uwzględnić również pozostałe potrzeby wynikające z aktualnej sytuacji.

Przykład - dieta bogatobiałkowa zalecana jest pacjentom ze spadającą masą ciała - jest to jak najbardziej prawidłowe, jednak kolejnym niezbędnym elementem będzie dopasowanie energetyczne diety, a jednocześnie taki dobór produktów, żeby zminimalizować występujące dolegliwości (np. biegunki). Bez tego nawet przy wysokiej zawartości białka w diecie masa ciała nadal będzie spadać, a stan odżywienia pacjenta i wyniki badań będą się pogarszać.

• Kwestia białka w diecie pacjenta onkologicznego: bardzo ważny, wręcz podstawowy element diety, a jednocześnie wstęp do kompozycji zbilansowanych posiłków.

• Indywidualne dopasowanie diety pod kątem zapotrzebowania na białko i energię to absolutna podstawa, jedna z najważniejszych modyfikacji, które pacjent onkologiczny może wprowadzić do swojej diety, i to już w momencie diagnozy - jako element przygotowania do leczenia.

• Dodatkowe bardzo istotne kroki to również dobór pozostałych makroskładników (odsetek energii z tłuszczów i węglowodanów złożonych) oraz dopasowanie doboru produktów i sposobu przygotowania posiłków do indywidualnej tolerancji produktów spożywczych, rodzaju i umiejscowienia nowotworu, jak również do rodzaju i etapu leczenia (przykładowo - inne zalecenia mamy zwykle w okresie przed rozpoczęciem leczenia, zupełnie inne po operacji na przewodzie pokarmowym) oraz ogólnego stanu zdrowia, występowania dodatkowych chorób.

Źródła

• Standardy leczenia żywieniowego w onkologii, stanowisko ekspertów i tłumaczenie pracy: Kłęk S, Jankowski M, Kruszewski WJ et al. Clinical nutrition in oncology: Polish recommendations. Oncol Clin Pract 2015; 11: 172–188.

• ESPEN practical guideline: Clinical Nutrition in cancer, Clinical Nutrition 40 (2021) 2898-2913

• Leczenie żywieniowe, WYTYCZNE POSTĘPOWANIA DIAGNOSTYCZNO-TERAPEUTYCZNEGO, tłumaczenie pracy: Kłęk S, Kapała A. Nutritional treatment. Oncol Clin Pract 2018; 14. DOI: 10.5603/OCP.2018.0028.

• Leczenie żywieniowe w chorobach nowotworowych, Kapała A., Surwiłło A., w: Dietetyka kliniczna, pod red. M. Grzymisławki, PZWL, Warszawa 2021

• Dietetyka w chorobach nowotoworych, pod red.: Szawłowski A.W., Gromadzka - Ostrowska J., PZWL, Warszawa 2022

• Żywienie w chorobie nowotworowej, pod red.: Koper K.J., PZWL, Warszawa 2021

• Żywienie w chorobach nowotworowych, redakcja naukowa: Szawłowski A.W., Gromadzka-Ostrowska J., Paluszkiewicz P., Słodkowski M., Sobocki J., PZWL, Warszawa 2020

Najnowsze

w tej kategorii:

Bądźmy w kontakcie

Copyright 2020 bielkadietetyk.pl

Wszystkie prawa zastrzeżone